बेनी, भदौ १० गते बेनी बजारमा रातो च्याउ बेच्न आउनुभएका म्याग्दीको रघुगङ्गा गाउँपालिका–८ कुइनेखानीका लगीन छन्त्यालको डोको ३० मिनेटमै रित्तियो । कुइनेमङगलेको जङगलबाट छन्त्यालले ल्याएको २० किलोग्राम रातो च्याउ बजारका उपभोक्ताले खोसाखोस गरेर किने ।
“गाउँघरमा परम्परागत तरिकाले उपभोग गरिँदै रातो च्याउ सडक यातायातको सुविधासँगै सहर बजारमा पुग्न थालेको छ,” उहाँले भन्नुभयो “खोज्न सक्नुप¥यो च्याउ जति पनि बिक्री हुन्छ ।” समुन्द्रि सतहदेखि तीन हजार मिटर उचाईका जंगलमा खस्रु, हिमाली सल्ला, फलाट, दबदबे जातका सुकेका रूखमा प्राकृतिक रुपमा बर्खायाममा उम्रने रातोच्याउ तरकारीको रुपमा उपभोग हुन्छ ।
बेनीमा ताजा रातोच्याउ प्रतिकेजी रु. एक हजारका दरले किनबेच भइरहेको छ । सुकुटी बनाएको प्रतिकेजी रु. चार हजार देखि पाँच हजारसम्म पर्ने धवलागिरी गाउँपालिका–१ गुर्जाका भविन छन्त्यालले बताउनुभयो । सबैभन्दा धेरै जंगली च्याउ टिपेर बजारमा बेच्ने गुर्जाका बासिन्दा हुन् । गुर्जाका बासिन्दाले च्याउ बेचेरै वर्षको रु. दुई÷तीन लाख सम्म आम्दानी गर्ने छन्त्यालले बताउनुभयो ।
रातो च्याउ स्वादीलो र पोषिलो हुने भएकाले उपभोक्ताको रोजाईमा परेको बेनीकी होटल व्यवसायी नौलीमाया पुनले बताउनुभयो । रातो च्याउमा प्रोटिन र विभिन्न मिनरल्स तत्व पाइने नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद्को रातो च्याउ खेती प्रविधि पुस्तिकामा उल्लेख छ ।
रातो जंगली च्याउ उम्रिन निश्चित तापक्रम र आद्र्रता चाहिन्छ । मध्यजेठदेखि मध्यअसारसम्म र मध्यभदौदेखि असोजसम्म मात्र च्याउ टिप्ने उपयुक्त मौसम हो । म्याग्दीको गुर्जा, लुलाङ, मुदी, चिमखोला, मुना, कुइने, मंगले, घ्याँसीखर्क, राम्चे, घोडेपानीलगायत माथिल्लो भेगका बस्तीमा जंगलमा रातो च्याउ व्यापारिक रूपमा संकलन हुन्छ ।
जंगलबाट टिपेको च्याउ छिट्टै बिग्रने भएकाले संकलकहरू टुक्रा पारेर घाममा सुकाउँछन् । घाम नलागेका बेला भने अँगेनाको माथि भार बनाई भकारी राख्ने र त्यसैमाथि च्याउ राखेर ताप र धूवाँले सुकाउँछन् ।
डिभिजन वन कार्यालयका अनुसार म्याग्दीका जंगलबाट वार्षिक ३० क्विन्टल रातो च्याउ उत्पादन हुन सक्छ । जिल्लाबाहिर बिक्रीका लागि पठाउँदा च्याउमा वनले प्रतिकिलोग्राम रु. १० राजस्व लिने गरेको छ ।
जिल्लाभित्र भने च्याउ संकलन र बिक्रीका लागि अनुमति चाहिँदैन । सहर बजारमा बस्ने लेकाली तरकारीको स्वाद नबिर्सेका उपभोक्ताले गाउँबाट रातो किनेर लैजाने वा आफन्तमार्फत मगाउने गर्छन् ।
रातो च्याउ टिप्न जोखिम र दुःख पनि छ । वस्ति देखि टाढाको जंगलमा वन्यजन्तुको आक्रमण हुने जोखिम हुन, सुकेका अग्ला रूखमा उम्रेको च्याउ टिप्न ज्यान जोखिममा राखेर चढ्नु सजिलो छैन्् । रातो च्याउ सजिलै चिन्न सकिने भएकाले विषालु च्याउको जोखिम भने नहुने बताइन्छ ।
